Donderdag 27 juni 2024
Donderdag: na afloop van de Abendandacht. Het lied is nog niet verstomd!
Liederen overbruggen culturen en tradities. Laat die uitspraak even inwerken. Voor alle duidelijkheid: het gaat niet over om het even wat voor liederen en liedjes, maar over het kerklied!
Het is dus niet zomaar een quote. Het is het uitgangspunt van het congres dat vandaag in Wittenberg, de stad van Luther, van start ging: A singing communion. Lieder als Brücke zwischen Kulturen, Traditionen und Zukunftsperspektiven. 500 jaar geleden verscheen hier het eerste liedbundeltje van de Reformatie, het Achtliederbuch. Nu is er ter gelegenheid van dit jubileum een congres. Geen terugblik op een belangrijke gebeurtenis van 500 jaar geleden, wel een bezinning vanuit de eigen tijd en cultuur en met de blik gericht op de toekomst. Die ‘eigen tijd en cultuur’ is bovendien niet eenduidig, want die neemt verspreid over de wereld allerlei vormen aan. Zo ging het vandaag over Bach anno 2023, sprak een Amerikaans theoloog met een onmiskenbaar Texaanse tongval, en ging John Bell voor in de Abendandacht (in de traditie van Iona, samen met Deense jazzzangeres en kerkmusicus Janne Mark en haar band)
Morgen verder. Het programma biedt dan een breed spectrum: kerkmuzikale praktijken met oog voor generaties, kerklied en popcultuur, de wisselwerking tussen oud en nieuw, en meer. Uiteindelijk zal het congres uitlopen op een nieuwe liedbundel: Global songbook. Vanaf 2017 – het jaar van 500 jaar Reformatie – tot nu toe – het jaar van 500 jaar Achtliederbuch – is er aan deze nieuwe bundel gewerkt!
Vrijdag 28 juni 2024
Traveling melodies, Klangräume, music as prophetic voice en metamoderniteit – een viertal woorden die deze tweede congresdag langskwamen. Natuurlijk werd er ook heel veel gezongen, zodat deze woorden tot betekenis konden komen. Het kenschetst dit congres; er wordt veel gereflecteerd in wisselwerking met de zintuiglijke ervaring van het zingen, bewegen en luisteren.
Vrijdag: de Deense jazz-zangeres en kerkmusicus Janne Mark
Vrijdag: ad hoc-koor met zangers uit de Scandinavische landen
Het Global Songbook is in zichzelf een (kerk)muzikale wereldreis. Die reis voert langs in ieder geval vier continenten, en daarbinnen kan het van oost tot west en van noord tot zuid gaan. Bij woorden als traveling melodies is dus gemakkelijk iets voor te stellen. Liederen reizen mee met personen. Via zending/missie of emigratie schoten West-Europese kerkliederen wortel in andere continenten. Zelfs zo dat een kerkganger uit Namibië verbaasd is, omdat in Luthers Duitsland een van ‘hun’ liederen wordt gezongen.
John Bell benaderde de traveling melodies vanuit een andere invalshoek. Hij kreeg in Japan ooit een ‘authentiek Japans lied’ te horen. Gelijk bij de eerste tonen herkende hij het Schotse Auld lang syne. Toch hield men vol: dit is typisch Japans! Bell wilde met dit verhaal benadrukken dat veel wereldmuziek pentatonisch is. Hoe verschillend verder ook, die overeenkomst creëert verbinding. Op zijn eigen onnavolgbare wijze liet hij de aanwezigen meerstemmig zingen: Ghana, Oekraïne, Zuid-Afrika, Bolivia, China. Muziek die inspireert zonder inspirerend te wíllen zijn – dát is een groot mysterie, aldus Bell.
Muziek kan ook profetisch zijn, stelde Dr. Sakari Löytti (Windhoek, Namibië). In zijn workshop ondernam hij met de deelnemers een tijdreis, en wel in het zuiden van Afrika: van de negentiende-eeuwse zending via de onafhankelijkheidstrijd van de twintigste eeuw naar de kerk van nú, waar eerdere medestrijders geëvolueerd kunnen zijn tot de corrupte machthebbers van nu. De profetische stem van de kerk nú is haar diakonia, de inzet voor recht en gerechtigheid, het omzien naar de gemarginaliseerden, oog hebben voor het onrecht van femicide of voor climate justice. ‘We are one, Christ’s broken body, healed by love, through grace alone. We are one, though many members, serving others, we are waiting for the dawn’.
Vrijdag: avondconcert op de binnenplaats van het Lutherhaus
Als ik een overall beeld wil schetsen van de liederen zoals ze vandaag langskwamen? Allereerst dat het wereldmuziek is. Dat is niet alleen maar een kwestie van muziekstijl, maar minstens zoveel van inhoud! Mooi voorbeeld: het in het Lutherse Afrika bekende zeventiende-eeuwse Duitse ‘Morgenstern auf finstre Nacht’ begint nu met de woorden ‘Southern Cross, shine in the night’. Maar het gaat verder dan alleen geografische bepaaldheid, het gaat over de werkelijkheid van het leven. Er is veel ruimte voor gebrokenheid, pijn, het klagen vanuit onrecht en onderdrukking. Er is ruimte voor verstilling, contemplatie, mystiek en mysterie en eveneens voor pure vrolijkheid en Godsnabijheid. Er is veel gemeenschappelijkheid, en weinig eenzijdig ‘ik’. Hier komt ook ergens de metamoderniteit in beeld, zo signaleerde hoogleraar praktische theologie Alexander Deeg (Leipzig).
Hoe dan ook, het is overduidelijk dat al deze lagen bemiddeld worden door de onderlinge verwevenheid van tekst en muziek. Als het begrip embodiment ergens duidelijk wordt, dan hier. Het concert, ’s avonds op de binnenplaats van het Lutherhuis, is illustratief. Dat kan ook bijna niet anders, met deze enthousiaste mensen en vooral met de geweldige jazzmusici. Het plein bij het oorspronkelijke Augustijnenklooster werd een rituele ruimte, het hele gebeuren een Klangräum. Hier was dat ook niet zo moeilijk; het zal echter vooral de kunst zijn om dit ook mee naar huis te nemen, waar de mogelijkheden veel beperkter zijn. Of doen we dat eigenlijk onszelf aan? Wel een theoloog als voorganger, maar geen musicus? Hier in Wittenberg is de vraag stellen gelijk haar beantwoorden. Hoe is dat in de eigen situatie? Hoe valt het antwoord daar uit?
Een kleine (!) selectie uit de vele gezongen en gehoorde liederen
Zaterdag 29 juni
De laatste dag van het congres start in Brazilië, ‘het land van soccer en samba’, aldus Prof. Dr. Louis Marcello Illenseel uit Sapiranga, Brazilië. Een land waar bepaald geen sprake is van een ‘Braziliaanse muziekcultuur’, omdat er zoveel culturen te vinden zijn. In de Lutherse kerk van Brazilië komt dus een rijk palet aan culturen samen. Illenseer: ‘Als we met andere tradities geconfronteerd worden, dan is een open houding nodig. Dat wil zeggen: luisteren en inzien dat God de menselijke cultuur gebruikt om zichzelf uit te drukken. Door liederen uit andere culturen te zingen, ontdekken we de vele klanken en kleuren van de kerk van Christus. Een kerk die kiest voor één muzikale standaard, is niet langer een kerk waar mensen in al hun verschillen welkom zijn.’
Zaterdag: Het slotgesprek. V.l.n.r. Christoph Maier (Evangelische Akademie Wittenberg), Prof. dr. Dirk Lange (Lutherse Wereldfederatie), Dr. Uwe Steinmetz (projectleider Global Songbook), Pfn. Inken Wohlbrand (LWF Center, Wittenberg), Ultike Trautwein (o.a. dochter van predikant en kerklieddichter Dieter Trautwein) en Prof. Dr. Johann Hinrich Claussen (Evangelische Kirche Deutschland)
In het gesprek waarmee het congres wordt afgesloten, komen allerlei aspecten die deze dagen voorbij kwamen, weer terug. Het verbindende van samen zingen én de valkuil van vertalen (namelijk dat liederen in toenemende mate christelijk worden veralgemeniseerd, waardoor de oorspronkelijke context verloren gaat). Het belang van kwalitatief goede poëzie, die gelaagd en meerduidig is. De noodzaak van enerzijds short songs (die vragen om herhaling en zo ruimte creëren voor verinnerlijking, verdieping en verbinding) en anderzijds hymns (met daarin een doorgaand verhaal, een inhoudelijke ontwikkeling). De actualiteit die altijd en overal vraagt om liederen die een bedding bieden voor de nood en de vragen van dat moment en die plaats. Bezinning op de liturgische betekenis van muziek.
Een van de laatste conclusies vanuit het forum was: wij moeten als kerk veel meer aandacht aan muziek besteden. Dat deze conclusie uit een Lutherse mond kwam, en daarmee vanuit context waar de betekenis van kerkmuziek en kerklied in de wortels zit, maakt deze conclusie des te indringender!
